Mặt trời nhà Scorta - Laurent Gaudé

Tôi đọc “Mặt trời nhà Scorta” kể ra hoàn toàn là do tình cờ: mấy bữa nay lên cơn đọc “Tội ác và Hình phạt”, một quyển sách được liệt vào hàng kinh điển trong mô tả tâm lý nhân vật, nhưng thực tế thì mình chỉ thấy chán ốm cả người bởi loại tư duy đạo đức khô cứng kiểu Nga, nên chỉ muốn kiếm một quyển khác để “giã cơn”; hơn nữa ngày trước tôi từng quen một bà bạn, mở miệng ra là thích chủ nghĩa hiện sinh, lại còn giới thiệu quyển này nên tôi càng quyết không đọc – tôi không phải không ưa chủ nghĩa hiện sinh hay gì, và thực ra tôi thấy nó cũng rất có lý, chẳng qua tôi không hứng thú lắm với việc đặt mình vào tình thế chỉ theo một lối tư duy, lại càng không thích bị người khác giới thiệu quá khích như tống vào mồm như vậy. Đâm ra “Mặt trời nhà Scorta” rơi vào quên lãng gần suốt một năm nay cho đến khi đêm qua tôi soạn lại tủ ebook và quyết định đọc thử xem sao, dù sao nó cũng ngắn.

Quả thật là tôi không hối hận. Rất hay (Cảm thấy rất có lỗi với bản thân vì không chịu đọc nó chỉ vì thói ương bướng khó sửa). Nhưng khi bị cuốn vào rồi thì hầu như không rời ra được. Mà thực ra cái làm tôi thích thủ hơn cả lại không phải tính hiện sinh trong truyện, mà là cái chất “đặc Ý” đến độ đáng ngạc nhiên – tôi đã sống ở Ý ba năm có lẻ và thực sự phải thừa nhận cái sự Ý đó được thể hiện quá xuất sắc. Câu chuyện tập trung vào 3 thế hệ của gia đình Scorta, sinh ra từ một vụ hiếp dâm của một tay tội phạm ra tù. Rồi con hắn được sinh ra, rồi đến cháu hắn được sinh ra, tất cả đều bước vào cuộc đời với hai bàn tay trắng và gầy dựng cuộc sống từ con số không. Thế nhưng, ngay cả khi đem trên mình “lời nguyền huyết nhục”, họ đã, đang và sẽ mãi mãi là những thành viên trong cái dòng họ đó, liên kết chặt chẽ, truyền đi những bí mật dòng họ để kéo dài sự tồn tại và dấu ấn của “một cái gì đó” trên đời.

Đầu tiên chính là tính gia tộc, hay nói ở tầm thu hẹp hơn là tính gia đình. Nếu ai đã đọc Bố Già rồi thì chắc cũng hiểu phần nào cái chất “gia tộc” được đặt lên trên mọi thứ của người Ý – đến cái độ mỗi cá nhân đều phải suy nghĩ và hết mình cho gia tộc. Điều này được thể hiện rõ ràng nhất qua câu nói của Domenico với đứa cháu là Elia sau khi ông giúp thằng cháu trốn khỏi làng Montepuccio vì đã dám cả gan đánh cắp những tấm mề đay trong lễ hội thánh: “Elia, con chẳng là cái gì cả, cả bác nữa cũng vậy. Chỉ có gia tộc là đáng kể. Không có gia tộc, con ắt chết và trái đất vẫn tiếp tục quay mà thậm chí chẳng nhận thấy là con đã biến mất. Chúng ta sinh ra. Chúng ta chết đi. Và trong khoảng giữa, chỉ có một điều là đáng kể. Con và bác, tách riêng ra, chúng ta chẳng là cái gì hết. Nhưng những người mang họ Scorta, dòng họ Scorta, đó là một cái gì.” Câu nói này khẳng định rõ ràng nhất tính chất bám chặt vào gia đình và gia tộc đậm chất Ý, mà trên thế giới này chắc không nơi nào sánh nổi. Tính trung kiên với gia tộc này còn thể hiện ở những sự lựa chọn của các thành viên trong gia đình Scorta: từ yêu cầu kiên quyết của “bạo chúa” Rocco rằng mọi thành viên Scorta phải được chon cất như ông hoàng bà chúa, cho đến Carmela ngay cả khi lấy chồng đổi họ vẫn kiên quyết mình là một thành viên họ Scorta, cho đến cả Anna sau này khi đã có cơ hội rời khỏi cái mảnh đất chôn vùi ba thế hệ trong gia tộc nhưng rốt cuộc vẫn nhận về huyết quản những cái “chất Scorta” – những tri thức được đúc kết qua các thế hệ và được truyền lại cho con cháu như một mong ước về sự trung thành với gia đình cũng như sự mở mang tầm mắt và lòng kiêu hãnh. Hãy nhìn cái cách người Ý hết lòng vì gia đình và vì thế hệ sau – thẳm sâu trong họ, đằng sau nhưng mong ước tốt đẹp thường tình của các bậc tiền bối dành cho hậu bối, đó là nỗi khao khát được để lại dấu ấn trên đời.

Có lẽ chính từ tính chất gia tộc truyền đời của người Ý mà ta có thể đi đến những suy ngẫm về định mệnh và sự tồn tại. Từ khởi đầu câu chuyện cho đến những dòng cuối cùng, phong cách tiếp cận của tác giả, hơi mang máng gợi đến “Trăm năm cô đơn” tuy không siêu thực bằng, đem đến cảm xúc về sự chấp nhận số phận mạnh mẽ, ngay cả khi trong sự chấp nhận đó là những nỗ lực kiên cường để tồn tại, để để lại dấu ấn và để truy cầu hạnh phúc.

Hãy chú ý đến sự chấp nhận số phận và định mệnh của những nhân vật trong truyện: từ Mascalzone chấp nhận bị giết ngay sau khi hiếp Immacolata, từ người phụ nữ đầu tiên của dòng họ là Immacolata chấp nhận bị hiếp để sinh ra Rocco, rồi đến Rocco chấp nhận định mệnh của mình để trở thành một kẻ cướp tàn bạo, và những đứa con của Rocco chấp nhận cha chuúng ném đi mọi thứ chúng từng được hưởng để bắt đầu sống từ bàn tay trắng; Carmela chấp nhận định mệnh của mình là người của dòng họ Scorta từ khi Rocco xoa đầu cô một lần duy nhất trước khi chết; cả ba anh em chấp nhận cuộc đời mình sẽ phải gắn với nắng, với bụi, với cái nóng và cái nghèo của mảnh đất chon rau cắt rốn khi bị đuổi khỏi thế giới mới; những đứa con của họ cũng chấp nhận và giang tay ôm lấy số phận bị trói buộc lại mảnh đất đó như cha mẹ chú bác của chúng,… dường như dòng chảy số phận của dòng họ này đã được định là sẽ vươn lên và sinh tồn trong cái nóng và cái gắt của mặt trời miền Nam.

Thế nhưng đằng sau sự chấp thuận số phận đó là sự nỗ lực lao động và truy cầu hạnh phúc. Mỗi thế hệ của dòng họ Scorta được tóm trong câu trả lời của Elia khi cầu hôn nàng Maria của đời anh:

“Thế dòng họ Scorta hợp với cái gì?”

“Với mồ hôi”.

Mỗi thế hệ đều bắt đầu bằng đôi bàn tay trắng: Rocco xây dựng cả một gia tài khổng lồ và trở thành bạo chúa của Montepuccio từ đôi bàn tay của một đứa trẻ mồ côi từng suýt bị dân làng giết chết; ba an hem Domenico, Carmela và Donato xây xựng gia tài từ việc chạy việc chui khi ở trên tàu bị đuổi về từ New York, và từ vay nợ buôn lậu để mở cửa hang thuốc lá đầu tiên ở Montepuccio; và ấn tượng nhất, có lẽ chính là Elia với việc tự tay đốt trụi cửa hàng thuốc lá của mẹ để xây dựng lại từ hai bàn tay trắng. Đây là một chi tiết đặc sắc cần phải chú ý: Elia đã “lựa chọn” việc đốt cửa hàng thuốc lá để bắt đầu lại từ đầu, bởi cậu đã thấu hiểu chính xác tri thức được truyền lại trong máu và trong truyền thống của gia đình – đó là lao động và xây dựng. Cậu không thừa kế, không quản lý tài sản để lại của mẹ, mà tự mình đấu tranh để đem lại cuộc sống sung túc cho vợ và con; và chi tiết này đặc sắc hơn cả khi đặt vào thế đối lập trong số phận của mẹ và các chú bác của cậu: họ không lựa chọn việc bắt đầu bằng tay trắng mà họ bị cha của họ, tức Rocco, cưỡng ép tước đoạt đi, và chính ở sự bị động đó họ mới thấm thía được bài học tồn tại lớn nhất trong đời người, đó là lao động. Đến cuối đời mỗi người trong số họ đều đã có sự nghiệp của riêng mình; nhưng rốt cuộc họ vẫn sống và chết ở chính cái mảnh đất khô cằn nắng gắt đó.

Chính từ hai từ lao động này đã dẫn chúng ta đến với hai câu hỏi hiện sinh lớn trong cuộc đời: ý nghĩa cuộc sống là gì và hạnh phúc là gì?

Chúng ta sinh ra có ý nghĩa gì không, và có thực sự để lại di sản gì không? Con người sinh ra có một mục đích được định sẵn không, hay chúng ta tự xây dựng bản thân mình và tự đặt ra mục đích của mình? Trong câu chuyện này, những thành viên trong gia tộc Scorta, mỗi người một cuộc đời riêng, một số phận riêng, cống hiến mình vào lao động, nhưng trong họ vẫn luôn có gì đó mênh mang và trống rỗng, như thể tự thân họ không có ý nghĩa mà phải nhờ lao động đem lại ý nghĩa cho cuộc đời của họ. Đặc biệt hơn, chúng ta phải chú ý vào cách kể chuyện của tác giả - không chú trọng đặc tả nội tâm, tiếng lòng hay tính cách nhân vật, mà mô tả lựa chọn và hành động của họ để người đọc tự cảm tính cách của nhân vật. Và chúng ta có thể thấy được tinh thần hiện sinh trong cách tác giả dẫn dắt truyện: những sự kiện, những ảnh hưởng, những suy nghĩ cá nhân tạo nên một con người chứ không phải những cá nhân được sinh ra với tính cách và mục đích định sẵn – điều này dường như mâu thuẫn với phán đoán của tôi ở trên về định mệnh và số phận của mỗi con người; nhưng thực ra không hẳn. Khi định mệnh đem các cá nhân đến với cuộc đời, và cũng đem đến cho họ những sự lựa chọn. Họ có thể lựa chọn truy tìm ý nghĩa cuộc sống – giống như ba anh em nhà Scorta, hay Elia, tức là lao động đem lại sung túc cho gia đình; nhưng họ cũng có thể lựa chọn như em trai của Elia, lao đầu vào buôn lậu, dành nốt những ngày cuối cùng trơ trọi, cô đơn, vô nghĩa trên biển và đến với cái chết như tro bụi, không để lại chút dấu vết gì.

Nhưng dù chọn thế nào đi chăng nữa, tác giả vẫn giữ nguyên tinh thần hiện sinh về sự vô nghĩa của cuộc sống qua chính tri thức mà Domenico truyền lại cho Elia ở câu nói trên: “Elia, con chẳng là cái gì cả, cả bác nữa cũng vậy. Chỉ có gia tộc là đáng kể. Không có gia tộc, con ắt chết và trái đất vẫn tiếp tục quay mà thậm chí chẳng nhận thấy là con đã biến mất. Chúng ta sinh ra. Chúng ta chết đi. Và trong khoảng giữa, chỉ có một điều là đáng kể. Con và bác, tách riêng ra, chúng ta chẳng là cái gì hết. Nhưng những người mang họ Scorta, dòng họ Scorta, đó là một cái gì.”

Như vậy, mặc dù nhận thức được rõ sự vô nghĩa của mỗi mảnh đời, nhưng họ vẫn khao khát để lại một dấu vết gì đó để chứng minh họ đã tồn tại, để lại di sản trong thời gian vô tận. Câu trả lời của họ chính là gia tộc, truyền thống và tri thức. Bởi vì rốt cuộc, cho đến tận cuối đời, vẫn chưa có một cá nhân nào trong dòng họ sinh ra với lời nguyền cực nhọc này hiểu ra hạnh phúc là gì. Cuộc đời họ trôi qua với bao sự kiện, bao cống hiến, mà dường như khoảnh khắc hạnh phúc nhất đời họ lại chỉ là một bữa ăn no căng có đầy đủ mọi thành viên trong gia đình. Có lẽ đó chính là câu trả lời của họ với hai câu hỏi lớn trong chủ nghĩa hiện sinh: ý nghĩa cuộc đời và hạnh phuc mỗi người là để lại di sản truyền đời, và cả hai điều đó chỉ có thể đạt được trong gia đình dòng họ. Của cải có thể tiêu tán, lãnh địa có thể bị cướp đoạt, đế chế có thể bị suy tàn, chỉ có sự thông thái ăn trong truyền thống gia đình là còn được truyền đi mãi mãi. Đó là cách họ tiếp tục sống.

Có hai hình ảnh so sánh tôi thích nhất trong truyện: đó là hình ảnh điếu thuốc lá với cuộc đời con người:

“Cả đống thuốc lá đốt thành khói, ấy đấy, cuộc đời con giống như thế đấy. Những cuộn khói tan biến trong gió. Tất cả những cái đó chả là gì hết. Đó là một cuộc đời kỳ lạ mà người ta rít phì phèo, kẻ thì lập bập bồn chồn, người thì bình thản từng hơi dài, vào những chiều hè.”

Và mặc dù biết cuộc đời chỉ là phù du, nhưng con người ta vẫn phải cưỡng bức mình chèo lái con thuyền cuộc đời đến những ngày cuối cùng. Và chỉ trước khi chết, họ mới biết họ có hạnh phúc hay không. Nhưng cũng có thể, đây là câu hỏi vĩnh viễn không có lời giải đáp.

Và hình ảnh thứ hai chính là cây ô liu:

Nó chín rồi hư mục. Nhưng những trái ô-liu thì kế tiếp nhau một cách bất tận và lặp đi lặp lại. Chúng đều khác nhau, nhưng chuỗi dài nối tiếp của chúng thì vô tận. Chúng cùng một hình dáng, cùng một màu, chúng chín dưới cùng một mặt trời và có cùng một vị. Phải, những cây ô-liu là vĩnh cửu. Cũng như con người. Cũng cùng một sự nối tiếp bất tận sống và chết. Chuỗi dài những con người không đứt đoạn. Chẳng bao lâu sẽ đến lượt cha biến mất. Kết thúc cuộc đời. Nhưng mọi sự vẫn tiếp tục với những người khác chúng ta.”

Cây ô liu đó chính là gia phả của gia đình Scorta, những trái ô liu mọc r, chín nẫu và hư mục chính là những cá nhân cùng chung dòng dinh dưỡng tri thức gia tộc đó. Nhưng tất cả chúng đều có chung cội rễ là sự khô cằn sỏi đó của mảnh đất nắng bụi. Trái ô liu thì hư mục mà cái cây thì luôn còn mãi.

Văn phong đơn giản, khách quan và tinh tế, cùng với sự thấu hiểu sâu sắc về phong cách và tính chất Ý đã đem lại cho câu chuyện trăn trở về cuộc sống một sức quyến rũ đặc biệt. Có lẽ không phải là kiểu sách kinh điển buộc phải đọc, nhưng lại là một cuốn sách suy ngẫm không nên bỏ qua.